Ai "đọc hộ" con người: Thước đo trí tuệ truyền thống đứng trước thách thức?

AI: "Cỗ máy đọc" siêu năng lượng thách thức con người

Trong bài viết sâu sắc "What's Happening to Reading" (Chuyện gì đang xảy ra với cách thức đọc) trên The New Yorker tháng 6 vừa qua, nhà báo kỳ cựu Joshua Rothman (cây bút chuyên về văn hóa, tâm lý, từng giảng dạy tại trường Harvard Kennedy) đã chỉ ra bước ngoặt đáng suy ngẫm. Suốt hơn một thế kỷ kể từ khi ngành xuất bản hiện đại hình thành, việc đọc – dù là báo giấy hay tiểu thuyết kinh điển – về cơ bản vẫn là hoạt động "lướt mắt trên trang giấy". Nhưng kỷ nguyên AI đang thay đổi tận gốc rễ bản chất ấy.

Joshua Rothman hiện đang giảng dạy tại ĐH Alabama (Mỹ)

Nếu mục đích đọc chỉ là để nắm bắt thông tin, thì các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như ChatGPT, Claude hay Gemini đã vượt xa con người ở nhiều mặt:

• Tốc độ & Khối Lượng Khổng Lồ: Chúng "ngấu nghiến" và ghi nhớ lượng tài liệu khổng lồ chỉ trong nháy mắt, vượt xa khả năng cả đời người.

• Phân Tích Đa Chiều: Không chỉ trích xuất thông tin, AI có thể rút ra mối liên hệ giữa các tác phẩm, so sánh quan điểm, tổng hợp ý tưởng với tốc độ chóng mặt.

• Bền Bỉ Vô Tận: Như chia sẻ của nhà kinh tế Tyler Cowen trên podcast How I Write, AI luôn sẵn sàng giải đáp mọi thắc mắc, phân tích những đoạn khó hiểu mà không bao giờ biết mệt.

• "Remix" Tri Thức: AI không chỉ tóm tắt, mà còn viết lại nội dung theo phong cách khác, đơn giản hóa ý tứ phức tạp, thậm chí tạo ra phiên bản mới – xóa nhòa ranh giới giữa đọc và biên tập.

"Đọc Nhiều = Trí Tuệ"? Quan Niệm Lung Lay

Sự xuất hiện của những "trợ lý đọc" AI này đặt ra câu hỏi căn bản: Khi AI có thể hiểu và xử lý thông tin thay ta, liệu việc tự thân đọc nhiều có còn là thước đo trí tuệ ưu việt? Rothman nhận định rằng quan niệm "đọc nhiều là có học thức, trí tuệ" đang dần chấm dứt. AI giúp con người tiếp cận và "hiểu đủ" lượng tri thức khổng lồ một cách dễ dàng, khiến việc phân biệt giữa người đọc sâu và đọc hời hợt trở nên khó khăn hơn. Nguy cơ là người đọc ngày càng ít tiếp cận bản gốc – nơi chứa đựng những tầng ý nghĩa, văn phong độc đáo mà AI có thể bỏ qua khi tóm lược.

Giá Trị Nguyên Bản: Đâu Là Giới Hạn Của AI?

Tuy nhiên, Rothman cũng cảnh báo: Không phải tác phẩm nào cũng nên bị "AI hóa". Những kiệt tác đòi hỏi sự thẩm thấu như bộ tiểu thuyết Neapolitan của Elena Ferrante, hay tác phẩm khoa học phức tạp "Gödel, Escher, Bach" của Douglas Hofstadter, chính độ dài và sự phức tạp là phần cốt lõi tạo nên giá trị. Tương tự, những tác phẩm đậm chất văn hóa, lịch sử như bộ ba "Thời thơ ấu", "Thời niên thiếu", "Thời tuổi trẻ" của đại văn hào Lev Tolstoy, dù chứa những chi tiết "khó nhằn" (như cụm tiếng Đức, văn hóa Nga đặc thù), thì việc đắm mình trong nguyên bản, trôi theo mạch văn Tolstoy vẫn là trải nghiệm không gì thay thế được.

"Chúng ta quan tâm đến ý định, bản sắc và quyền sở hữu của người viết... Tuy nhiên, chúng ta cũng có thể thích thú với việc trở thành một biên tập viên của AI" - Joshua Rothman.

Tương Lai Đọc: Phân Hóa Hay Tiến Hóa?

Rothman nhấn mạnh, dù mạnh mẽ, AI vẫn chỉ là một công cụ. Ông dự báo một viễn cảnh: Khi văn bản trở nên dễ bị chỉnh sửa và trừu tượng hóa, người đọc có xu hướng tìm đến bản tóm tắt thẳng thắn hoặc podcast. Điều này có thể dẫn đến sự phân hóa:

• Một số tác giả sẽ nỗ lực hơn để chinh phục độc giả bằng chất riêng, phong cách độc đáo không dễ bị AI sao chép.

• Một số khác có thể chọn cách "viết cho AI" – tối ưu hóa nội dung để dễ được AI xử lý và phổ biến.

• "Vùng đọc" dành riêng cho con người có thể được hình thành xung quanh những tác phẩm đòi hỏi sự đồng cảm, trải nghiệm sâu và giá trị văn hóa nguyên bản.

Thực Trạng Đáng Suy Ngẫm & Cái Nhìn Lạc Quan

Sự dịch chuyển này không phải ngày một ngày hai. Dữ liệu từ Quỹ Nghệ thuật Mỹ và Trung tâm Thống kê Giáo dục Mỹ (2023) cho thấy một bức tranh đáng quan tâm: Tỷ lệ người lớn đọc ít nhất một cuốn sách/năm giảm nhẹ (55% -> 48%) trong 10 năm, nhưng tỷ lệ trẻ 13 tuổi đọc "để tìm niềm vui hàng ngày" giảm gần một nửa (27% -> 14%). Giáo sư đại học than phiền sinh viên ngày càng khó tập trung đọc văn bản dài do ảnh hưởng của điện thoại.

"Nếu chúng ta 'cày' phim Stranger Things thay vì đọc truyện Stephen King, nghe podcast self-help thay vì mua sách, đó có phải là sự kết thúc của nền văn minh?" - Rothman đặt câu hỏi.

Tuy nhiên, tác giả Rothman kết luận với cái nhìn lạc quan. Việc đọc không chỉ là tiếp nhận thông tin thuần túy. Sách và tác phẩm nguyên bản có giá trị riêng trong việc khơi gợi cảm xúc, tư duy phản biện và sự đồng cảm. Hơn nữa, tri thức ngày nay không chỉ nằm trong sách vở. Sự đa dạng của các hình thức tiếp cận (video, podcast, tương tác đa phương tiện) cũng là những kênh học hỏi giá trị. Quan trọng là chúng ta biết cách sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ đắc lực, chứ không để nó thay thế hoàn toàn trải nghiệm đọc sâu và tư duy độc lập. Thước đo trí tuệ trong kỷ nguyên AI, có lẽ, cần được định nghĩa lại: không còn là lượng chữ đã đọc, mà là cách chúng ta tư duy, cảm nhận và sáng tạo từ những gì đã tiếp thu, dù thông qua kênh nào.